De Bergrede
Vanaf zondag 29 januari is het evangelie dat van Matheus 5 en zo verder. De hoofdstukken 5, 6 en 7 beschrijven de Bergrede van Jezus. Die krijgen we dus de komende zondagen te horen; mooi dus. De Bergrede begint met de bekende ‘zaligsprekingen’.
“Toen Jezus deze menigte zag, ging Hij de berg op en, nadat Hij zich had neergezet, kwamen zijn leerlingen bij Hem. Hij nam het woord en onderrichtte hen aldus:”
Critici zegen wel eens dat dit een niet bestaande rede is op een niet bestaande berg. Dit kan zo zijn: vermoedelijk heeft Mattheus hier een groot aantal uitspraken van Jezus, uitgesproken op verschillende momenten en plaatsen, bij elkaar gezet. Hij zal ook vast wel eens vanaf een berg gesproken hebben. Lucas spreekt van “een vlakte” (6, 17).
Mattheus kan gedacht hebben aan ‘een tweede Mozes’, die immers vanaf een berg de beroemde Tien Geboden ontving. Bijbelkenners zien dat Jezus put uit verhalen, beelden en teksten van het Oude testament, onder andere de psalmen, die bij Jezus en zijn toehoorders bekend waren. Jezus schaft niets af, zegt hij dan zelf, maar is gekomen om de wet te vervolmaken.
Mattheus zal gedacht hebben: ‘Laat ik maar met de kern van de zaak beginnen’ en zo de zaligsprekingen vooraan gezet hebben. Menigeen noemt de Bergrede en in het bijzonder deze zaligsprekingen “de grondwet van het christendom”. Anderen gaan een stap verder en zien er universele wijsheid in die de grondwet zou mogen zijn van de gehele mensheid. Zij wijzen er op dat er grote overeenstemming is met o.a. het boeddhisme, dat al ouder is dan het christendom.
Zelf zie ik die zaligsprekingen en de hele Bergrede daarna als een grondwet voor mijn eigen leven, die ik naar vermogen tracht na te leven. Deze tekst herlees ik dus ‘met rode oortjes’ – en ik pak er de oorspronkelijke tekst van Matheus bij. Die probeer ik dan ook te vertalen naar onze wereld in deze tijd.
“Zalig zij …”
Jezus sprak in het Aramees, maar Mattheus schreef in het Grieks. Daar staat: Μακαριοι, dat gelukzalig betekent, maar ook gezegend, voorspoedig, rijk, rijp, gerijpt of verlicht. Zalig is dan niet zo’n ‘gelukkige’ vertaling omdat dit verwijst naar het hiernamaals, terwijl hier toch (ook) het geluk op aarde bedoeld zal zijn. De nieuwe Bijbelvertaling geeft dan ook “Gelukkig”. Hier houd ik de vertaling aan van het missaaltje van de zondag, dat een latere versie van de Willibrordvertaling geeft. Zelf spreekt mij, qua leeftijd, de vertaling “gerijpt” wel aan.
“De armen van geest”
“Zalig de armen van geest, want aan hen behoort het Rijk der hemelen.”
Een wat ‘arme’ vertaling, die “armen van geest”. Zijn dit de domme mensen? De simpele geesten, de eenvoudigen? De nieuwe Bijbelvertaling geeft “die nederig van hart zijn”. Matheus schreef ‘οι πτωχοι, dat “de bedelaars” betekent, afgeleid van het werkwoord voor ‘de hand ophouden, willen ontvangen’. Die open staan voor lijkt mij dan een betere vertaling. Niet voor een muntstuk, want er staat “van geest”; bedoeld zal zijn: voor het geestelijke, het goddelijke. Het “(koningk)rijk der hemelen” verwijst dan wel naar het hiernamaals.
Daar tegenover staat dat Jezus herhaaldelijk spreekt over “Het koninkrijk van God” en hier toch duidelijk (ook) ‘een betere aarde’ mee bedoelt, in essentie een geestelijke grondhouding, een mentaliteit, die “al in u is”, elders “die onder u is”. Het Grieks laat beide vertalingen toe, die naar ‘in uzelf’ en die naar ‘onder u (als gemeenschap)’.
Je zou dan kunnen vertalen: ‘Gelukkig zijn zij die openstaan voor het goddelijke; zij kunnen een betere wereld tot stand brengen.’
“Zalig de treurenden, want zij zullen getroost worden.”
Dit behoeft geen toelichting; hooguit dat dit niet pas in de hemel gebeurt, maar dat wij ook elkaar kunnen troosten. Het lijden, het verdriet heeft – anders dan in ons moderne heden - in het christendom een zinvolle plaats gekregen, evenals in het boeddhisme. Lijden en verdriet zet aan tot nadenken en het kan mensen met elkaar verbinden – en met God verbinden. Ook Jezus heeft ervaren wat lijden is, maar ook dat je er weer uit kunt opstaan.
“Zalig de zachtmoedigen, want zij zullen het land bezitten.”
Zachtmoedigheid vergt geen toelichting, wel dat bezit van het land. Dit werd uitgesproken in een door de Romeinen bezet land, dat van oudsher – en nog heden ten dage - als “het beloofde land”, dus als “ons land” gezien werd. De joden verwachtten een Messias, een bevrijder, die die gehate Romeinen wel eens even weg zou jagen, wat zonder een leger dus niet zou lukken. Nee, zegt Jezus, niks leger: de zachtmoedigen.
Mattheus schrijft toch iets anders: κληρονομήσονσι τήν γήν: zij zullen beërven – wat dan? De aarde, zowel in de betekenis van ‘de wereld’ als van ‘de akker’. Beërven is ‘later ooit kunnen beschikken over’. Dit is toch iets anders dan ‘bezitten , dus heersen over’. In de christelijke betekenis is het eerder ‘beheren, bewerken’ – wat ook Paus Franciscus zegt in zijn laatste geschrift Laudato sí. Dus geen ‘landjepik’, maar verantwoord beheren en vruchtbaar maken – en omdat het zachtmoedigen zijn, doen zij dat samen.
“Zalig die hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden.”
Dit is wel duidelijk. Bedenken we even hoeveel mensen ook nu geen gerechtigheid ervaren. Die zullen zij dan wellicht in de hemel best wel ervaren, maar bedoeld zal hier toch zijn dat dit ook op aarde al mogelijk is als we het voorgaande en het volgende in acht nemen.
“Zalig de barmhartigen, want zij zullen barmhartigheid ondervinden.”
Na het Jaar van Barmhartigheid weten we best wat dit is; ook dat wij er zelf voor moeten zorgen dat anderen die barmhartigheid ervaren – niet pas in de hemel, maar ook hier en nu. Terecht sprak pastor Gé Nijland op zondag 29 januari in de Broederenkerk dan in de liturgie juist ook over de diaconie als onafscheidelijk verbonden met elkaar.
“Zalig de zuiveren van hart, want zij zullen God zien.”
‘Zuiverheid’ is een beetje verdacht woord geworden, verstaan als het soms is als ‘kuisheid’, verstaan als ‘seksloosheid’; verstaan ook als ‘zuiver in de leer’ alias orthodox. “Gezuiverd” zegt Matheus, καθαροι – gezuiverd van wat? Velen zeggen dan: van het ego. Het ego komt er niet best vanaf in een hele vracht oude en moderne spirituele geschriften; het zou moeten sterven zelfs.
Zonder ego echter kun geen droge boterham verdienen en geen boeken kopen waarin staat dat het ego alleen maar slecht is. In de (her)opvoeding geldt dat je het ego van het kind eerst moet versterken, zodat het in staat is het goede te doen en het kwade te laten. Het gaat niet om het wegdoen van het ego, maar om het richten van het ego, namelijk op het goede. Hierboven staat na het “want” zelfs: op het goddelijke.
“Zalig die vrede brengen, want zij zullen kinderen van God genoemd worden.”
Dit is kraakhelder – en hard nodig. In het intentieboek van de Broederenkerk wordt er keer op keer om gebeden.
“Zalig die vervolgd worden om de gerechtigheid, want hun behoort het Rijk der hemelen.”
Dit is een beetje een herhaling van het voorgaande “die hongeren en dorsten”. In onze tijd: degenen die gerechtvaardigde oppositie voeren, in dienst van de waarheid en de democratie. Dictators houden hier niet van, God dus wel.
“Zalig zijt gij, wanneer men u beschimpt, vervolgt en lasterlijk van allerlei kwaad beticht om Mijnentwil. Verheugt u en juicht, want groot is uw loon in de hemel.”
Een vorm hiervan, uit alle tijden, is het vervolgen van de christenen in het ene land – en van de moslims in andere landen. Moge dit loon ook hier op aarde in onze tijd ook al eens, ooit, ervaren worden.
Bronnen
- Neil Douglas-Klotz; Het verborgen evangelie – Hoe we de spiritualiteit van Jezus kunnen ontdekken; Ankh-Hermes, Deventer 2000
- Frédéric Lenoir; De filosofie van Christus; Het christendom is meer dan een religie; Ten Have, Kampen 2007
- Katharina Ceming; Wees niet bezorgd – Een boeddhistische lezing van de Bergrede; Meinema, Zoetermeer 2010
- Hein Stufkes; De grondwet voor geluk – De universele wijsheid van de Bergrede; Bres Educola Publishing, Deventer 2013 (2e druk 2016)
Frans, parochiaan van de Broederen.