Seksueel misbruik in de kerk - Welke lessen vallen er uit te leren?

Broederenlezing 21 januari 2015

Anke Bisschops
Mmv Maarten Koldenhof, cello

Opening

Pater Jan Hulshof

'De kerk door het stof' ... in een kerk die net uit het stof van de restauratie herrezen is.
Voor de profeten waren stof en as een belangrijk symbool, als boetedoening gebruikt als het kwaad al was geschied. Ja, het is gebeurd en de kerk schaamt zich.
Wat te doen als er kwaad geschied is? Eerst dit erkennen, dan het zien goed te maken en daarna ervan zien te leren. Hierover spreken wij nu. Zwijgen immers, dat helpt niet.

Inleiding 1

Anke Bisschops

Anke Bisschops, pastoraal- en godsdienst- psychologe, is betrokken bij de opleiding van pastores en heeft een eigen praktijk. Zij werkte mee aan de Stichting Hulp & Recht en is nu betrokken bij de nieuwe Stichting Toezicht.
In 1993 promoveerde zij op het onderwerp 'celibaatsbeleving van priesters'.

Mijn respondenten hadden, deels althans, relaties die zij geheim hielden. Een deel van die relaties was eigenlijk een vorm van misbruik. Hierover was nog maar weinig bekend; vooral de factor macht, vooral in relaties met kinderen, was nog nauwelijks onderzocht. Er kwam toen een Stichting Misbruik in Pastorale Relaties, gevolgd door de Stichting Hulp & Recht. Daarna, in 2011, begon de Commissie Deetman met zijn onderzoek.

Zelf heb ik daarna vooral deelgenomen aan de begeleiding van religieuze oversten in hun contacten met slachtoffers. Immers, de daders waaren veelal al oud of gestorven en zij stonden onder het gezag van de voorgangers van de huidige oversten. Deze kregen dus een probleem op hun bord.

Wat is er gebeurd, wat is er bekend geworden?

Wij dachten, na de rapporten uit Ierland, dat het hier in Nederland wel mee zou vallen - niet dus. Kijk eens een eeuw terug: toen waren de katholieken een gediscrimineerde minderheid. Zij gingen zich emancipoeren, ontwikkelen, vormen. Daartoe werden toen veel internaten opgericht.

Wel, in februari 2010 werd, te beginnen met Don Rua, duidelijk dat er wel een en ander mis was gegaan op die internaten. Veel daders waren religieuzen, leden dus van orden en congregaties; juist deze leidden veel internaten. Voor de misstanden daar was voorheen weinig aandacht, tot februari 2010 dus. In maart 2010 vroegen de bisschoppen om een onderzoekscommissie. Deze kwam er in april: De Commissie Deetman.

Deetman en zijn commissie lieten zich raken door wat zij ontdekten. Zij gaven prioriteit aan de slachtoffers en aan openheid voor hun verhalen. deze waren nooit geloofd, nu dus wel. Zij brachten hun verhalen en uitten hun boosheid.

De oversten, doorgaans al niet zo jong meer, schrokken ervan. Wat te doen? veel daders waren immers al overleden en hun voorgangers-oversten ook. Het was een intens proces: er zijn wel meer dan honderd ordes en congretagties beschuldigd. Daar kwam een bewustwordingsproces op gang waarbij hulp van node was en nuttig bleek.

De contacten met slachtoffers die om erkenning vroegeb waren voor hen zeer confronterend en moeilijk. Zij moesten nu hun medebroeders gaan afvallen. Uiteindelijk erkenden zij de fouten allemaal en zij erkenden ook dat hier iets hersteld moest worden: schade.

De mogelijke gevolgen van seksueel misbruik

Deze gevolgen kunnen ingrijpend zijn. Onze hersens hebben een 'alarmsysteem'. Als dit te vroeg geactiveerd wordt, blijft dit alarmsysteem actief: het bekende PTSS (post-traumatische stress syndroom). Het trauma kan opnieuw actief worden, zeker bij geweld, maar ook na 'kleine' aanleidingen. Gevolg: veel problemen in school, werk, huwelijk, soms ook leidend tot verslavingen.
Bij veel slachtoffers was hun verhaal destijds ook niet geloofd. Daarom deed de erkenning ervan hen nu goed.

De Commissie Deetman werkte en rapporteerde zeer nauwkeurig. Een van de conclusies was dat er in de RKKerk niet méér misbruik voorkwam dan in de samenleving als geheel. Niet alle media hebben dit ook vermeld. In die zin viel dit dus mee, maar wij verwachtten het niet van geestelijken, zoiets.

Wat wel tegenviel was de vaak jarenlange geheimhouding, het verzwijgen - en dit in een kerk die de moraal predikte, en dan nog met kinderen: schokkend. De media vermeldden dit alles en de kerk moest door het stof. Dit is niet slecht, noch voor de kerk, noch voor de slachtoffers, noch voor de samenleving als geheel: bewustzijn. Na Nederland kwam Belgie, daarna de zuidelijke landen zoalls Spanje aan de beurt. Nu ook Australie.

Het begin van dit proces was moeilijk. De slchtoffers hebben lang gezwegen; zij 'maakten nu de kerk zwart'. Maar vergeten konden zij niet. De trauma's bleven actief, konden zelfs sterker worden bij het ouder worden ls zij niet verwerkt waren.

Maarten Koldenhof speelde de Cellosuite van Bach

Hoe kon dit gebeuren?

Hier geldt het spreekwoord "De gelegenheid maakt de dief". Ik noem een aantal factoren:

- In de internaten zaten alleen kinderen en religieuzen, geen ouders, geen leken en er was geen toezicht. De religieuzen stonden 'hoog', de kinderen 'laag', zij werden niet geloofd, ook niet door hun ouders, soms zelfs weggestuurd na hun verhaal.

- De daders beloofden beterschap, werden overgeplaatst ... en gingen door.

- De kinderen waren er in feite onbeschermd.

- In de kerk zijn geen ouders en de religieuzen waren voornamelijk mannen zonder kinderen. Voor hen was de verleiding groot om hun imago te handhaven, dus de doofpot te gebruiken.

- Noch het celibaat op zich, noch de wel voorkomende homoseksualiteit zijn op zich als zware factor aan te wijzen.

- Wel: de zeer gebrekkige opleiding van de religieuzen.

Wat hebben we ervan geleerd?

- Religieuzen, van broeder via bisschop tot en met paus, het zijn ook mensen, gewone mensen, geen haar beter dan de andere mensen.

- Recidive kwam vaker voor dan gedacht werd.

- Erkenning van fouten is mogelijk en goed. Dit gebeurde ook, zij het niet door alle betrokkenen.

- Het besef nam toe dat hier iets hersteld moest worden. We zagen nu hoe desastreus het kan zijn als kinderen niet goed behandeld worden, denk ook aan slaan en ander geweld. Er kwam meer inzicht door het onderzoek naar PTSS en naar hoe de hersenen werken, dat het alarmsysteem aan blijft staan en snel reageert.

- De kinderen van nu krijgen dan ook meer hulp, zij worden nu beter behandeld, tellen nu ook mee.

- De kerk is wijzer geworden. Er zijn fouten erkend, er kwam hulp op gang en aan preventie wordt nu gewerkt.

Hoe ga je het beste met slachtoffers om?

Veel van hen vertellen er liever niet over door schaamte en door schuldgevoel. Ja, schuldgevoel bij het (voormalige) kind zelf. Er was een Stichting Hulp & Recht, maar deze kon het aantal meldingen en de problematiek niet aan. Er is nu een nieuwe stichting.

De Stchting Hulp & Recht werkte volgens het rechtssysteem en betrok dit in de procedure. Dit rechtssysteem echter kent wel straffen, maar ook verjaring en het principe van geen vervolging na de dood van de dader. Er was veel verjaard; de meeste feiten dateren ook van ver voor 1990, toen de stichting werd opgericht. Soms, maar vaak genoeg ook niet, leidde een melding dus tot een rechtszaak en een veroordeling. Dit hadden de slachtoffers niet gevraagd, evenmin als een schadevergoeding. De hele procedure kon zelf een nieuw trauma teweegbrengen. Denk maar aan de beelden vanuit Australe: openbare zittingen met rechters met pruiken op hoge tronen ...

Hier in Nederland hebben we betere procedures ontwikkeld: rechtstreeks contact en gesprek waar dit nog mogelijk was; mediators, goed begeleid; leidend tot erkenning en begrip, niet tot wraak en vraag om geld: "Geld geneest niet".

Nu verder

In gebieden als de Philippijnen, India, Zuid Amerika en Afrika heeft de kerk nog steeds veel macht. Er gaat daar dus ook wel eens iets mis. Hopelijk neemt men daar onze procedures over. Daartoe heb ik een publicatie verzorgd in Studio Catholica, een wereldwijd gelezen blad.

Pauze

Na de pauze werd de bijeenkomst voortgezet in de zaal naast de Broederenkerk. De ongeveer 25 aanwezigen pasten hier goed in, het was er warmer en er kon verder gesproken zonder geluidsinstallatie en met minder fysieke afstand.

Na opnieuw cello-muziek van Maarten Koldenhof ging de bijeenkomst over in ...

Vragen en antwoorden

Verantwoordelijkheid, opleiding, doofpot

Heer 1:
(1) Ik miste 'verantwoordelijkheid' bij de hoogste bazen en hun personeel. Zouden zij zich van binnen niet stilletjes wel verantwoordelijk hebben gevoeld?
Heer 2: Vast wel voelden ze dat er iets niet klopte.
Heer 1:
(2) De opleiding, ja, veel theologie maar wat heb je daaraan? Hoe ga je met mensen om - dit is veel meer nodig. Dan heb je die doofpot ook niet nodig.

Antwoord:
Je hoort wel dat de daders zich niet gerealiseerd hebben wat ze deden. De huidige kennis van de traumatologie was toen immers onbekend en seks was een onbespreekbaar taboe, dus een wazig, niet goedzichtbaar verschijnsel. Bovendien was twee-derde van de daders zelf aals kind misbruikt. Zoiets kan zich herhalen.
Het gevoel verantwoordelijk te zijn kwam pas achteraf.

Celibaat, voetstuk, openheid

Heer 3:
Het is inderdaad niet alleen het celibaat, ook het gebrek aan openheid, het voetstuk waar de kerk op stond en haar taboe's. Pas in de jaren zestig kwam er openheid met het Vaticaanse Conclile en mgr Bekker op de tv. Pas nu komt de kerk langzaam van haar voetstuk af.

Antwoord
De Nederlandse kerk heeft het niet eens zo slecht gedaan, als je de laatste jaren meeneemt: erkenning, openheid, inzet, onderzoek geld en hulp. De grotere kerk loopt wat langzamer.

Seksualiteit, angst, eenzaamheid, seminaries

Heer 4:
De kerk is ook schuldig vanwege de extreem slechte seksuele voorlichting aan de priesterstudenten.

Antwoord
Vergeet ook niet dat seksualiteit een grote kracht is in de mens. Daraom is het thema seksualiteit ook zo belangrijk in de opleidingen, maar daar niet alleen. Ook in gezinnen komt seksueel misbruik voor, ook in de samenleving als geheel.

Er zijn veel van die geheime relaties. Angst regeert daar. Denk aan het verbod op 'bijzondere vriendschappen' op de seminaries, een mannenwereld vol angst, vooral voor mannen, met veel eenzaamheid. Vooral de broedercongregaties hadden maar heel weinig opleiding.
Ze zijn er nog, zulke seminaries, nu vaak met studenten uit andere landen; tot voor kort nog in Rolduc. De studenten mochten daar geen internet zien en ze mochten maar zelden alleen zijn. Dit bereidt nu niet echt voor op het pastoraat ...

Mensen, niet alleen kinderen, hebben behoefte aan relatie, nabijheid, intimiteit, gekend worden. Helaas werd deze behoefte geseksualiseerd.

Heer 5:
De opleidingen zijn nu beter; ze vinden plaats aan de universiteit, gewoon in de stad. Ze zijn ook aangevuld met training in sociale vaardigheid en in hulp bij de emotionele ontwikkeling.
Heer 6:
Tja, maar er zijn wel heel weinig priesterstudenten nu. Bisschop Eijk zei al: we gaan verder met maar een paar priesters en verder met vrijwilligers.

Antwoord
Dit laatste is vooral een financieel verhaal.
Ja, de seminaries hebben zwakke kanten maar tegenwoordig ook sterkere kanten. Er is een convict, maar de studenten leven in de stad en gaan daar naar de colleges.
Ja, juist priesters hebben een goede emotionele ontwikkeling nodig. Intussen zijn er wel hele goede priesters. Ja, celibatair levend. Zonder een partner is de eigen emotionele ontwikkeling moeilijker - en harder nodig. We mogen wel zeggen dat het vanaf pakweg 1990 hier wel beter gaat.

Heer 2:
Nou ... ik zie niet veel verandering ...

Antwoord
Toch wel: de internaten zijn er niet meer en zie maar hoezeer de jeugd geemancipeerd is.

Vrouwen en meisjes

Heer 4:
U spreekt vooral over de jongens. Er waren ook meisjes, ook in internaten.
Dame 1:
Ja, daar was het niet best vertoeven: het was pesten en vernederen.

Antwoord
Helaas, de vrouwen-religieuzen waren vaak nog meer verknipt dan de mannen-broeders. De vrouwen waren vaak heel wreed, met lichamelijk en psychisch geweld zelfs.
Zoveel waren het er trouwens niet, althans: er meldden zich minder vrouwen dan mannen als slachtoffers. Dit kan komen omdat ze her er onder elkaar, als vrouwen, al eerder over hebben gehad, en met minder boosheid. Ze hebben wellicht als vrouw meer oog voor en acceptatie van zichzelf als slachtoffer. Mannen accepteren die rol niet zo goed en zij spreken er ook minder over.

Heer 7, lid van de compensatie-commissie:
Tachtig procent van de melders is man. Dit kan er ook aan liggen dat de vrouwen veel minder tijd kregen om zich te melden. De rechter stemde hier mee in, dus er kunnen nog meer meldingen van vrouwen komen.

Volwassenen?

Heer 8:
Die Commissie Deetman, heeft die ook onderzoek gedaan naar kwetsbare volwassenen?

Antwoord
Nee, alleen naar (voormalige) kinderen. Ze zijn er wel, kwetsbare volwassenen, al oogt dit meer als een kleine minderheid, vaak genoeg zelf nogt opgenoimen in inrichtingen.

Bewustwording

Heer 9:
U zegt dat een deel van de daders zich er niet bewust van was wat zij deden. Dus was en is er een proces van bewustwording nodig - een moeilijk proces overigens.

Antwoord
Ja, juist daders leven vaak nogal 'onbewust', toen al en later nog steeds. Ze geven het maar mondjesmaat toe: 'Ze willen het niet weten'.
Mede daarom is het voor de huidige oversten, jonger dan die van destijds, moeilijk om het misbruik te erkennen, als het ware namens de daders zelf, maar nu ook zelf, als persoon in het hier en nu. Naast erkennen moesten ze ook nog verweerschriften opstellen.

Slachtoffers erbij betrokken?

Dame 2:
Zijn de slachtoffers zelf ook betrokken geweest bij die procedures?
Antwoord: Nee.
Dame 2:
Ze werden, meen ik begrepen te hebben, vaak ook als 'lastige mensen' gezien.
Antwoord: Dat zijn ze vaak ook.

Heer 7: De kerk had haast. Er was druk vanuit de samenleving en de media. Zo zijn de slachtoffers inderdaad even overgeslagen in de procedures.
Antwoord: Ze zijn er wel bij betrokken geweest, maar dit ging nogal eens mis.

Trauma: herstel?

Dame 3:
Dat brein na een trauma, is dit nog te herstellen?

Antwoord
Moeilijk, maar wel mogelijk. De moeilijkheid is dat het trauma is opgeslagen in het 'diepere brein' en doorwerkt in het 'gewone brein'. Maar het kan dus wel.

Het is tijd, met dank aan en applaus en bloemen voor de spreekster.

Verslag: Frans Gieles, webmaster Broederen & Lebuinusparochie.